آیا زبان های ترکی و آذری یکی هستند؟

این سوال به واسطه حساسیتی که در مورد قومیت ها در کشور ما وجود دارد زیاد پرسیده می شود اما زیاد پاسخ داده نمی شود. در این مطلب من سعی می کنم کمی در رابطه با این دو زبان صحبت کنم تا بتوانیم متفاوت بودن یا نبودن آنها را قضاوت کنیم. اما پیش از آن باید به این نکته اشاره کنم که چه این دو زبان را یکی در نظر بگیریم و چه نگیریم تفاوتی در ارزش اقوام ایرانی یا ترک ایجاد نخواهد کرد. این تحلیل تنها برای بررسی زبان هاست و باید توجه داشت که زبان یک مفهوم علمی-عملی است، گرچه به واسطه رابطه آن با مفاهیم وطن پرستانه، گاهی تحلیل ان پیچیده می شود.

در این مطلب ما به زبان ترکی در ترکیه با عنوان ترکی استانبولی اشاره می کنیم. گرچه معمولا وقتی از زبان ترکی صحبت می شود منظور زبان مردم ترکیه است اما زبان ترکی در واقع یک گستره بزرگ از زبان ها را شامل می شود و میتوان گفت زبان های آذری، ترکمنی و اویغور و … هم به نوعی زبان ترکی هستند.

کمی در مورد تاریخچه ترکی استانبولی و آذری

زبان های ترکی استانبولی و آذری در ریشه اصلی در واقع یک زبان بودند. هرچه بیشتر به عقب برگردیم تفاوت های این دو زبان کمتر می شود. گرچه تفاوت در لهجه همیشه بین این مناطق وجود داشت و هنوز هم وجود دارد (همانطور که تفاوت در لهجه حتی بین آذری ها ایران هم زیاد هست) بیشتر تفاوت این دو زبان در واقع پس از از بین رفتن امپراتوری عثمانی ایجاد شد. در ترکیه مدرن به واسطه احساسات وطن پرستانه و مدرن گرایانه، تغییراتی در زبان ایجاد شد تا به واسطه آن ابتدا خط نوشتاری ترکی از عربی به لاتین تغییر کند و سپس در یک سلسله تغییرات تلاش شد واژه های فارسی و عربی وارد شده در زبان ترکی استانبولی با واژه های قدیمی ترکی یا واژه های جدید ساخته شده با ریشه ترکی جایگزین شود.

باید توجه داشت که این تغییرات تنها در ترکیه انجام می شد پس مردم ساکن آذرباییجان (در ایران و در شوروی) از این تغییرات مصئون ماندند. این موضوع یکی از جنبه های جداکننده اصلی این زبان ها/گویش ها بود. با گذشت زمان و ورود واژه های مرتبط با تکنولوژی به سه کشور ایران، شوروی (و بعدا اذرباییجان) و ترکیه هر کدام از این واژه های جدید به نحوی وارد زبان های ترکی شدند و این موضوع هم تفاوت های آنها را بیشتر کرد. باید به این موضوع هم توجه کرد که شوروی تلاش زیادی برای جداکردن نژادی مردم منطقه آذرباییجان می کرد. مردم این منطقه نسبت به مردم ایران بیشتر با واژه های روسی سر و کار داشتن و حتی خط نوشتاری آن سیلیریک شد، پس تفاوت هایی در این منطقه هم نسبت به آذرباییجان ایران ایجاد شد (گرچه این تفاوت ها نسبت به تفاوت ترکی اذرباییجان و ترکی استانبولی کمتر است).

در نهایت میتوان گفت نحوه صحبت کردن مردم آذرباییجان در واقع شکلی از زبان ترکی است که پیش از ایجاد تغییرات در ترکیه، در امپراتوری عثمانی هم وجود داشت. اما با ایجاد این تغییرات تفاوت ها در بین این زبان ها بیشتر شده است.

تفاوت های ترکی استانبولی و آذری در کدام بخش هاست؟

هیچ مرز مشخصی برای اینکه نشان دهیم کجا میتوان دو زبان را از هم متفاوت دانست و کجا می توان تنها آنها را لهجه هایی از هم خواند وجود ندارد. معمولا برای این کار از فهم بین زبانی یا نوع نوشتار استفاده می کنند. یعنی سوال می کنند آیا فردی که در ایران به آذری صحبت می کند می تواند با یک نفر که از ترکی استانبولی صحبت می کند را بفهمد یا کسی که در ترکیه می تواند یک متن نوشته شده به آذری را بخواند یا خیر. حال این تفاوت ها را به طور جداگانه بررسی میکنیم:

فهم مشترک: یک ترک اذری در ایران تا حد زیادی از مفهوم یک مکالمه به زبان ترکی استانبولی اطلاع پیدا میکند، البته اگر این مکالمه کمی رسمی باشد یا در مورد موضوعات فنی و علمی باشد احتمالا فرد آذری زبان، معنی حرف فرد ترکیه ای را متوجه نخواهد شد. این موضوع در مورد همه اذری زبان ها هم صادق نیست. افرادی که از تبار آذری در تهران متولد شده اند و خیلی با فرهنگ (سینما، موسیقی و …) ترکیه رابطه ندارند ممکن است اصلا نتوانند با یک ترکیه ای ارتباط برقرار کنند.
تفاوت های ریشه ای و گرامری: تفاوت های گرامری بین آذری و ترکی استانبولی خیلی کم است. در واقع گرامر این زبان ها تا حد زیادی یکسان است. بیشتر تفاوت ها در بین واژه هایی است که در آذری و ترکی استفاده می شود. بنابراین اگر یک آذری بخواهد ترکی استانبولی یاد بگیرد، میتواند این کار را به سرعت انجام دهد. تنها کافیست کمی با لهجه و کلمات آن آشنا شود.
تفاوت در خط نوشتاری: تفاوت در خط یکی از مهمترین تفاوت ها بین این ترکی استانبولی و آذری است. مردم ایران ترکی را به خط عربی می نویسند در حالی که مردم ترکیه آن را به خط لاتین می نویسند. گرچه بسیاری از آذری زبان های ایران میتوانند ترکی لاتین را بخوانند (به واسطه آشنایی با زبان انگلیسی یادگیری الفبای آنها بسیار ساده است) اما در بین مردم ترکیه به ویژه در بین نسل جوان کمتر کسی میتواند ترکی را به خط عربی بخواند. در ترکیه تنها آشنایی با خط عربی به واسطه تعالیم اسلامی است و خواندن ترکی به این زبان برای آنها بسیار مشکل است.

آیا ترکی استانبولی و آذری دو زبان متفاوت هستند؟

جواب به این سوال یک مرز مشخص علمی ندارد. می توان گفت تفاوت های ترکی استانبولی و آذری آنقدر هست که بتوان آنها را دو زبان جداگانه دانست (به ویژه به واسطه تفاوت در نوشتار) اما در عین حال آنها دو زبان متفاوت نیستند بلکه دو زبان بسیار به هم نزدیک و هم خانواده هستند. تعریف زبان ها معمولا با مفهوم کشورها هم پیوند زیادی دارد. مثلا تفاوت بین دو زبان هندی و اردو حتی کمتر از ترکی استانبولی و آذری است اما به واسطه متفاوت بودن دو کشور هند و پاکستان معمولا به آن ها به صورت دو زبان متفاوت اشاره می شود. در مقابل لهجه های عربی در بین کشورهای عربی بسیار متفاوت هستند. عربی مردمی که در مراکش زندگی می کنند گاهی آنقدر با مردم عربستان و خاورمیانه متفاوت است که نمی توانند زبان محاوره ای همدیگر را بفهمند اما با این حال به هر دوی آنها عربی گفته می شود.

یکی دانستن یا ندانستن این زبان ها چه اهمیتی دارد؟

یکی دانستن یا ندانستن این زبان ها در واقع اهمیت زیادی ندارد. اما برای افرادی که علاقه زیادی به مفاهیم نژادی دارند، اینکه این دو زبان یکی باشند یا نباشند می تواند بسیار مهم باشد. این موضوع به این دلیل است که مفهوم نژاد بسیار مبهم است و برای رفع ابهام آن معمول از عامل زبان استفاده می شود. پس یکی دانستن این دو زبان به نحوی امکان اتصال نژادها بین دو کشور را ایجاد می کند. من وارد این مسئله نخواهم شد که این موضوع درست است یا خیر، چون معمولا فحش های زیادی در مکالمات در این مورد رد و بدل می شود و من هم علاقه ای به درگیری در این مورد ندارم.